Kva er vel meir norsk enn bunad? Den tradisjonsrike folkedrakta blei revitalisert og “gjendikta” tidleg på 1900-talet som del av eit prosjekt for å skapa respekt og begeistring for nettopp det norske, ein kultur og identitet som hadde vore tilsidesett og nedvurdert gjennom Noregs fleire hundre år lange historie som lydrike og veslebror. Bunaden har tilsynelatande noko for alle; han kan vera både rebelsk og konservativ på ein gong.

Bunad er i vinden, og det er kanskje ikkje så rart, i ei stadig meir mobil verd (når det ikkje er pandemi) der identitet og tilhøyrsle i mindre og mindre grad kan tas for gitt, men må byggjast og uttrykkjast aktivt.

“Få andre land i verden har en så bred og folkelig tradisjon for bruk av bunad slik som Norge”, fortel Kulturrådet på nettsida si. Bunad er meir populært blant kvinner enn blant menn. Ifølgje Camilla Rossing, instituttleiar ved Norsk institutt for bunad og folkedrakt (tidlegare Statens bunadsnemnd), har nesten 70 prosent av alle norske kvinner minst éin bunad, medan berre omlag 20 prosent av menn har bunad. Men bruken av bunad blant menn aukar, i alle fall i visse område. I det offentlege ordskiftet i 2021 blir bunaden ofte snakka om i udelt positive ordelag.

Eg har ei tilståing å koma med: Eg har ikkje bunad.

Men eg er jo frå Noreg! Burde eg ikkje ha bunad då? Særleg som norsk kvinne er det jo meir vanleg å ha bunad enn ikkje å ha det. Kvifor bunad? Kvifor ikkje?

Er bunad noko for meg?

Dette er eit spørsmål eg har stilt meg sjølv i mange år, særleg i tida rundt 17. mai. Gjennom åra har eg gjort meg ein del refleksjonar kring dette, refleksjonar som eg vil dele her. Det har blitt gjort vitskapleg forsking på bunad og bunadskultur, og det finst heilt sikkert tallause oppfatningar om tematikken, men i denne teksta vil eg fokusere på mine heilt eigne, personlege tankar kring bunaden og kva den tyder for meg.

Eg bør kanskje nemna noko om at eg er ei transkvinne, men det er ikkje så mykje å seia om det. Det at eg er trans har aldri vore ein faktor når eg har filosofert om bunad. Eg er kvinne, og kvinnebunad er det einaste som ville vore rett for meg. Identiteten som trans er viktig i mange samanhengar, men akkurat i denne saka er han faktisk irrelevant. Og det kjennest litt godt. Når det er sagt, så er det sjølvsagt aspekt ved bunad ein kunne diskutert frå eit transperspektiv, til dømes den sterke binære kjønninga av bunader (kvar er bunadene for ikkje-binære folk? Og er det lov å leika seg med kjønnsuttrykk når man går i bunad?), men desse temaa må venta til ei seinare tekst.

Heimstad?

Kulturrådet skriv at “Nordmenn bruker bunaden først og fremst som et symbol på lokal og regional identitet og tilhørighet.” Camilla Rossing er samd i at “de aller fleste velger en bunad fra et område de føler tilhørighet til”, og at dette òg gjeld folk som har flytta “en gang eller to selv” eller har foreldre frå ulike plassar. Til og med dronning Sonja tenkjer på same måten når ho går i Aust-Telemarks-bunaden sin.

Kva plassar som er heime kan endra seg raskt.

Men kva med oss som ikkje kjenner sterk tilhøyrsle til nokon særskild plass? Eg har ikkje berre flytta ein gong eller to, men svært mange gongar. Før eg fylde atten år hadde eg butt i seks ulike bygder, byar og tettstader i fire norske fylke, samt ein by i USA. Sju plassar til saman. Heime for meg er der eg sjølv, og den nære familien min, slumpar til å bu. Kva plassar som er heime kan endra seg raskt (og det har nesten alltid vore plassar i fleirtal). Det er ikkje noko feil med det; det er berre slik det er for meg.

Ein av plassane eg budde i barndommen var eit kjerneområde for samisk og kvensk kultur, og min gamle barnehage er i dag kjend for å ha både ei samiskspråkleg avdeling og Noregs fyrste kvenskspråklege avdeling. Mange av dei tidlegaste minna eg har er frå fleirkulturelle møte, og som barn i Finnmark såg eg like mange gávttit som bunader.

Eg vil òg nemna at far min budde fleire år i Austerrike i delar av oppveksta si (og seinare, som vaksen, saman med mor mi) og fekk med seg mykje austerriksk kultur og tysk språk derfrå, ting eg sjølvsagt blei påverka av i oppveksta. Eg har aldri sett fatter’n i bunad, men eg har ofte sett han i tyrolarhatt! Far min studerte også japansk, og tok med seg element av japansk kultur og estetikk inn i heimen vår. Familievener frå Austerrike og Japan var ein del av oppveksta mi, og dei to landa kjendest nærare for meg enn mange delar av Noreg.

Heimelivet vårt då eg var barn var norsk på sin måte, men likevel ikkje heilt og udelt norsk. Vi hadde alltid minst ei tå – om ikkje eit heilt bein – plassert ein annan stad, i eit anna land. Etter tre år i Sør-Afrika som vaksen har denne kjensla berre vakse seg sterkare.

Dialekt?

Eg har høyrt det bli sagt at ein skal velja bunad frå det området ein har dialekta si frå. Eg er blitt noko av ein språkleg kameleon etter å ha butt i ulike delar av Noreg og verda, og skiftar lett tonefall og vokabular avhengig av kven eg pratar med. Det talemålet som står nærast hjartet mitt er nok likevel det Oslo-målet eg voks opp med heime. Litt austkant og litt vestkant, frå kvar si side av familien. Det er det naturlege talemålet mitt, som eg brukar i dag. Språket er den eine tingen som faktisk knyter meg til ein geografisk plass.

Slektsrøter?

Eigen slektsbakgrunn er òg relevant når ein skal velja bunad. Ser ein på historia eit par hundre år tilbake i tid, kjem slekta mi frå ei lang rekkje ulike plassar både i Noreg og utlandet, noko som ikkje hjelper stort på valet. I tillegg har vi vore byfolk i fleire generasjonar, og tre av besteforeldrene mine er fødde i Oslo, akkurat som eg sjølv er.

Bunaden er i historisk samanheng knytt til bondestanden, men ingen del av slekta mi har hatt nokon eigentleg slektsgard sidan 1886, då tipptippoldemor Pernille Pedersdotter forlét heimgarden Berg Vestre i Furnes, der faren var odelsbonde, for å gifta seg med ein husmannsson. Svært mange av anane mine eigde aldri jorda dei budde på, og både husmannsarven og arbeidararven ligg mykje nærare i tid og kjensle for meg enn bondearven.

Om eg skulle valt ein bunad eller ei folkedrakt ville nok Oslo-bunaden eller Oslo-drakta vore det mest openberre valet for meg, både ut frå slektsrøter, sosial bakgrunn og talemål. Så er det slik, då, at sjølv om eg har butt mange år i Oslo og ser på Oslo som det næraste eg kjem ein geografisk heimstad, så levde eg ikkje barndommen min i byen. Same korleis ein ser på dette med geografi, er det aldri heilt enkelt.

Etnisitet?

I tillegg til stadsaspektet har bunaden også, iallefall slik eg sjølv ser det, eit etnisk aspekt. “Vi bruker bunaden først og fremst i feiringer i familien,” skriv Rossing, “og slik blir bunadbruken tett knyttet til vår kulturelle identitet”. Kven er “vi” i denne samanhengen? Sjølv om ein stor del av slektsbakgrunnen min er etnisk norsk, identifiserer eg meg ikkje som berre det. Eg reknar meg som norsk, skogfinsk og romani, i tillegg til at eg har ei rekkje andre etniske grupper lengre bak i slektstreet. Om eg brukar bunad, vil det då innebera å underspela dei delane av opphavet mitt som ikkje er etnisk norske? Vil det innebera å usynleggjera det etniske og kulturelle mangfaldet både i mi eiga historie og elles i landet vårt?

Det objektive svaret er eit klart nei. Det er mange som brukar bunaden sin som ein sjølvsagd ting, utan at dei er av etnisk norsk bakgrunn. Og slik skal det vera. Eg har ofte opplevt at folk med nær familiebakgrunn frå andre delar av verda, langt unna Noreg, har mykje sterkare band til ein heimplass i Noreg – og dermed mykje større grunn til å bruka ein lokal bunad – enn eg sjølv nokon gong har hatt.

Det finst faktisk også bunader som er spesifikt designa for etniske minoritetar. Peggy Enerud Fjeldberg og Mariann Grønnerud har nyleg lansert ein bunad for romanifolket, den såkalla Taterbunaden. I tillegg finst det òg ein Finnskogbunad, som riktignok er ein bunad frå det geografiske området Finnskogen, og ikkje ei skogfinnedrakt, men kanskje kan det likevel henda at det etnisk norske aspektet ved bunaden er i ferd med å bli mindre viktig, og at bunadskulturen er i ferd med å opna seg meir opp for folk utanfor den etnisk norske majoriteten.

Eg blir både skamfull og sint når eg les og høyrer om melaninrike folk som blir hetsa eller spytta etter eller får bank når dei går i bunad.

Trass i alt dette meiner eg likevel, frå min subjektive ståstad, å sjå at bunaden som plagg framleis er sterkt assosiert med nettopp det å vera etnisk norsk – og ikkje berre dét, men kanskje minst like mykje med det å vera kvit. Eg blir både skamfull og sint når eg les og høyrer om melaninrike folk som blir hetsa (som Sahfana M. Ali) eller spytta etter (som Camilla Ahamath og Grace Bullen) eller utsette for fysisk vald (som Camara Lundestad Joof) når dei går i bunad. Slike saker gir meg ein viss avsmak frå sjølve bunadskonseptet, sjølv om eg jo er klar over kor dumt det er å føle det slik når dei som opplever denne typen hets jo gjer det nettopp av di dei aktivt ønskjer å bruka bunad! Avsmaken kjem av at eg sjølv er kvit, og veit at eg ville fått aksepten gratis berre på grunn av hudfargen min. Det er ei urettvise som gjer fysisk vondt å tenkja på.

Konklusjon: Ikkje for meg…

Eg har tenkt og tenkt, og har freista etter beste evne å la tvilen koma bunaden til gode. Alt i alt trur eg likevel ikkje at bunad er for meg.

Dette trass i at eg kjem frå ein familie der handverk som saum og strikking har stått sterkt i generasjonar. Berre sånn i tilfelle nokon skulle tru at det handla om mangel på respekt for handverkstradisjonar, for det gjer det definitivt ikke. Somme av dei finaste kleda eg har er strikka av mor mi, og tradisjonen for strikking strekkjer seg attende til tipptippoldemor Thea og sikkert endå lengre. Det handlar heller ikkje om at eg ikkje tykkjer bunad ser pent ut. Det som er viktig for meg er symbolikken i bunaden. Bunaden er meir enn berre eit plagg. Han er, som dei seier på engelsk, eit statement.

“Alle kan bruke bunad”, skriv Noregs Ungdomslag. Men er det eigentleg sånn? No og då har eg følt at eg ikkje har rett til å gå i bunad – nesten som om det ville vore ein form for kulturell appropriasjon. At ein bunad ville kommunisert noko eg ikkje er. Litt som om eg, som ikkje sjølv er samisk, skulle gått rundt i gákti for moro skuld.

Eg har all verdas respekt for dei som går i bunad. Bunadssymbolikken har mykje godt ved seg. Eit spørsmål om kvar ein bunad kjem frå, kan fungera som ein hyggeleg samtalestartar i festleg lag. Eg støttar Bunadsgeriljaen sin kamp for eit betre fødetilbod. For meg personleg er det likevel noko som skurrar litt for sterkt til at eg kan seia at bunad er riktig for meg. I mitt hovud er plagget for sterkt knytt til ein viss type identitetskonstruksjon. Bunaden – som jo i stor grad oppstod som uttrykk for ei dyrking av idéen om noko reint norsk – gir eit ytre inntrykk av ein indre einskap som eg aldri har hatt.

Røtene mine er like djupe og sterke som alle andre sine, men dei er samstundes utspreidde, mangslungne, samansette, flytande, u-reine, ufullstendige.

Eg er nok det mange ville kalla rotlaus. Dét er imidlertid eit ord eg har slutta å bruka om meg sjølv. Eg er glad for at eg – trass i at eg har kvit hud og norsk morsmål – er ein person med ein kompleks bakgrunn og identitet. Eg har kjent på rotløyse opp gjennom livet, men har etter kvart greidd å gjera kompleksiteten til ein styrke. Røtene mine er like djupe og sterke som alle andre sine, men dei er samstundes utspreidde, mangslungne, samansette, flytande, u-reine, ufullstendige. I mitt hovud har bunaden heilt andre assosiasjonar knytte til seg: Stadbunden kontinuitet og koplinga mellom menneske og jord. Det er mogeleg at ikkje alle ser det på same måten som meg.

Det er heller ikkje noko galt med desse assosiasjonane i seg sjølve. Eg veit om folk som elskar bunad nettopp på grunn av desse assosiasjonane. Dei passar berre ikkje for alle.

Om att og om att landar eg på at eg ikkje har noko imot bunad, men at bunad likevel ikkje passar for meg. Eg føler meg litt rar som seier dette høgt, men eg er heilt sikker på at eg ikkje er den einaste som kjenner det sånn. Eg er òg temmeleg sikker på at det kjem til å bli fleire av oss med tida.

…Men kanskje i framtida?

Inntil vidare er eg fullnøgd med å vera ho som går i “sivil”, og gle meg over dei bunadene, gávttit, kveenipuvut og andre folkedraktene eg ser kring meg. Men kven veit? Kanskje bunad – av eitt eller anna slag – ein dag vil kjennast riktig for meg òg, og andre som meg?

Assosiasjonsbiletet kan til dømes endra seg og bli meir vidtfemnande. Eg er spend på å sjå om Fjeldberg og Grønnerud sin romani-bunad blir populær blant dei av oss som er av romanislekt. Eg håpar han blir det. Ein bunad for eit folk som har reising som noko av det djupaste i kulturen og historia si, og som ofte omtalar seg sjølv i direkte motsetnad til “bønder” – det vil jo vera reine revolusjonen. Que será será, for å seia det med Doris Day.

Til sjuande og sist har også bunaden kompliserte røter. Det er ikkje slik at folkedrakttradisjonen i Noreg har vore statisk og uforandra i tusenvis av år. Som Noregs Ungdomslag peiker på: “Dess lenger bak i tid ein går, dess meir mangfaldig vil ein oppdage at opphavet til bunaden er.”

Eg skulle ønskja at akkurat dét blei sagt oftare.

Foto: Miriam A. H. Pedersen